راز گره چینی های اسلامی

در این گفتار برآن بودیم که بگویيم که در ایجاد گره بين روش سنتی و روش نوین تفاوت وجود دارد. این تفاوت ماهيتی است. روش های سنتی روش هایی هستند که به زمينه توجه مي کنند درحالی که روش های جدید زمينه را مدنظر قرار نمي دهند. ما اگر بخواهيم روی یک سطح غير مسطح یک گره را ترسيم کنيم حتما باید از گره های دستگردان استفاده کنيم. انگار که گره های دستگردان در معماری سنتی اساسا برای سطوح غيرمسطح ایجاد شده است. سوالات و نظراتی که در جلسه ارائه از جانب مخاطبين مطرح شد: راجع به اسم آتليه ی خود به دوستان توضيح دهيد؟ کسرایی: پنجاوهفت نام یک قوس ایرانی است. روشی است که یک قوس ایرانی را ترسيم مي کنند و در معنا عبارت ست از دو جز پنج واو هفتن که در فارسی قدیم به معنای روزن و گشودن می باشد. ما از اسم این قوس برای آتليه خود استفاده کردیم.
خيلی پيچيدگی خاصی هم ندارد. البته پنجاوهفت به پنجاه و هفت هم نزدیک است. گره های سنتی از کجا آمده اند و آیا گره هایی که در کارهای مدرن دیدیم همان گره های سنتی هستند یا نه؟ کسرایی: خيلی دقيق نمي توانيم بگویيم که گره ها از کجا آمده اند وگره سازی از چه قرنی شروع شده است. حتی شک و بحث است که آیا این گره ها محصول کار ریاضيدانان مسلمان است یا معماران مسلمان؟ البته باید تاریخچه ی آن بررسی شود. ما شاهد فاصله ای در قرن چهارم و پنجم اسلامی از حضور ریاضيدانان هستيم و روش ها و آثار و هنرها را نيز اگر جمع آوری کنيم بيشتر آن ها حدودا برای قرن 8 و 9 هجری هستند. مشخص نيست که این روش را ابتدا ریاضيدانان کشف کرده اند و ریاضيدانان آن را ترویج داده اند یا خود معماران بوده اند که آن را ابداع کرده اند.
در هر صورت، در این ارائه این موضوع اهميت ویژه ای ندارد. بيشتر دنبال این بودیم که ببينيم ارتباط ما در حال حاضر با گره سازی و گره های اسلامی چيست؟ دنبال چه هستيم؟ چه طور مي توانيم بسازیم؟ چه طور می توانيم گره ها را ترسيم کنيم؟ و در کل امروزه بتوانيم دوباره از آن استفاده کنيم. تعریف جامعی از گره ارائه بدهيد کسرایی: گره های سنتی اسلامی دو ویژگی مهم دارد. اول این که الگوهای هندسی پيچيده ای هستند که روش ترسيماتی مشخص دارند. یعنی ما گره ها را براساس روش ترسيم شان مي شناسيم. و دوم اینکه آلات مشخص دارند که با آن نيز شناخته می شوند. خارج از این دو مورد دیگر گره ها تعریفی ندارند. شاید بخواهيم در پس زمينه ی هریک از این گره ها یک فلسفه ای را بدانيم ولی خوب، من آشنایی ندارم و نمي خواهم وارد این بحث ها شوم. چون آن گونه بحث ها را سودمند نمي بينم.
چون گره بيشتر در معماری است و شما به آن شناخت دارید به راحتی تصوری از آن دارید. به نظرم توضيح بيشتری بفرمایيد تا دوستانی که آشنایی ندارند نيز بفهمند. کسرایی: شما گفتيد که گره فقط برای معماری است. اما من در صحبت های اول خود گفتم که گره چيزی نيست که فقط در معماری دیده شود. در تمام هنرها شاهد گره هستيم. فقط معماران نبودند که گره را طراحی مي کردند. چون در مملکت و سرزمين اسلامی، معماری جای گاه ویژه ای داشته و در طول زمان نيز پایدارتر از سایر هنرها بوده است و می توانستند آن را حفظ کنند و برای ما آثار آن، تا به امروز باقی مانده است برای همين خيلی به آثار معماری مي پردازیم. در صورتی که گره ها در تمام حوزه ها وجود داشته است و حتی در مينياتورها هم گره را مي بينيم. نوریان: راست مي گویيد. برای ما موضوع خيلی بدیهی است. یک الگوی هندسی است.
در تمامی هنرهای سنتی اگر دقت کنيد، حتی در هنر قوم مایا می بينيد که هنرمند سنتی علاقه ندارد زمينه ای را رها کند. سطحی داشته باشد و در آن کاری نکند. از حاشيه ی کتابت خود تا قلمدانی که طراحی ميکند،تا فانوسی که در خانه دارد، حتی ظرفی که از آن استفاده مي کند علاقه ندارد که مانند نگاه مدرن و مينيمال سطحی را به راحتی رها کند. در نگاه سنتی این را اصطلاحا خرد ميکرده اند یعنی به واسطه نحوه ساخت یا تصویرپردازی آن را به قسمت های کوچک تر افراز می کرده اند. گاهی با عناصر فلورال این اتفاق مي افتاد. در خيلی از هنرهای سنتی دیده شده است. روی پارچه ها و ... تا معماری و سطوح آن. در هنر اسلامی بيشتر به این دليل مي گویند که این هنر شروعش از معماران بوده که حتی وقتی در مينياتور هم نگاه مي کنيم بيشتر سطوح معماری را از گره پر مي کنند.
ممکن است قاب اصلی کتاب، دور خود گره داشته باشد ولی بين آن با خطایی و اسليمی پر شود. این افراد با استفاده از این الگوی هندسی که ما امروزه می دانيم خيلی پيچيده است و زمينه ی هندسی و ریاضی دارد این سطوح را پر مي کردند. موضوع را این قدر ساده ببينيم. گره عنصری است که برای خرد کردن سطوح در همه ی صنایع بشری انسان کهن استفاده ميشده است. به طور ویژه گره های اسلامی از ویژگي های خاصی برخوردار هستند که آلات خاصی دارند و هندسه ی خاصی، که مطرح شد. مثلا شاید شما خطوط بسيار روان و آزادی در هنرهای مایا ببينيد. حتی هنرهای هندوستان و حتی دوره ی ایلخانی کشور خودمان. ممکن است در یک عنوان کلی به این خطوط روان هم گره بگویيم . ولی ما به آنها گره نمي گویيم. به آن ها مي گویيم الگوهای سنتی تمدن های دیگر. که خود کشور ما، در جهان اسلام دارای الگوهای متفاوت زیادی است.
بخشی از این الگوها که هندسه ی دقيق ترسيمی دارد و آلات مشخص در آن به کار گرفته ميشود را به عنوان گره محسوب می کنيم. علت نامگذاری این گره ها به نام های تند و کند و شل چيست؟ کسرایی: نکته ای که به نظرم ميرسد زوایای این گره ها است. زاویه وقتی خيلی تند مي شود به آن گره تند مي گویند. وقتی باز می شود به آن گره شل مي گویند. بين این دو هم، یعنی وقتی که نه تند باشد و نه شل به آن کند مي گویند. معماران سنتی از کجا مي فهميدند که چه الگویی را روی چه گنبدی باید ارائه بدهند؟ آیا آزمون خطا مي کردند یا حساب شده بود؟ کسرایی: این بحثی است که در مقاله ی بعدی به آن پاسخ خواهيم گفت. آیا کارهای نقاش و گرافيست معاصر «اشر» را بررسی کردید؟ کسرایی: نه. این افرادی که از آنها در ارائه نام بردم بيشتر پژوهشگر هستند.
خيلی هنرمندان نبودند. مثلا کاپلان یک برنامه نویس است. نرم افزار توليد مي کند. به هنر علاقه داشته و به ریاضی هم بسيار مسلط بوده است و شروع به انجام این کارها کرده است. در غرب بيشتر پژوهشگرها هستند که روی این مسائل کار مي کنند. نوریان: همين امروز هم ممکن است ما از گره شروع کنيم. ترسيم کنيم. نقاشی کنيم یا حتی بنایی با آن بسازیم. اما کسی دیگر درباره ی گره های اسلامی پژوهشگری مي کند، افرادی که اسم آنها برده شد مطالعات دقيق ریاضی انجام مي دهند. آقای کاپلان صفحه ها مقاله، برنامه نویسی و فرمول ها برای کاری که مي کند دارد. اشر یا خيلی از هنرمندان دیگر تحت تاثير جهان اسلام یا تحت تاثير سنت هایی که در اقوام دیگر دیده اند خيلی کارها ممکن است بکنند.
حتی ممکن است عين گره را ترسيم کنند. اما چه قدر هندسه ی پنهان را مي شناسند؟ ما از افرادی نام بردیم مثل ماهرالنقش، مثل شعرباف، لرزاده، ابوالوفا، کوینانی، افرادی از خودمان که این افراد گره را مي شناختند و برای آن ترسيم دقيق هندسی ارائه داده اند. و افرادی از آن طرف مثل بونر، بودنر، کاپلان و ... که خيلی اسم دیگر وجود دارد و باید خلاصه مي کردیم و قبل از آن هم گرانبوام، شپرد، هانکين و ... که همه ی این افراد در حقيقت بر روی هندسه ی دقيق گره کار کرده اند. بحث پژوهشگرانه بود. درست مي گویيد. خيلی از هنرمندان از گره ها استفاده ميکنند. به گره های ختایی در این ارائه نپرداختيد. در حالی که هندسه پيچيده و پنهانی در آن ها وجود دارد. چرا؟ نوریان: گره ختایی را ما به عنوان گره دسته بندی نمي کنيم.
اگر هم بگویيم، تلویحی است. به آنها الگوهای ختایی مي گویند. به دليل این که آنها به صورت دست آزاد طراحی ميشدند. حتی هنرمندی که امروزه روی کار آن تحليل مي شود و نقطه چين مي کشيم و می بينيم که این اثر در یک منحني ای قراردارد که مثلا مي تواند برمبنای تناسبات عدد نپر تفسير شود، او این را دست آزاد طراحی کرده است. ممکن است شما در یک سياه مشق خطاطی، هم بتوانيد هندسه ی پنهان پيدا کنيد. کما این که در تابلوی شام آخر داوینچی هم هندسه ی پنهان وجود دارد و این هندسه حتی خيلی دقيق است. ولی هنرمند این کار را دست آزاد طراحی می کند و روش های هندسی پشت آن نيست، ببينيد در معماری حتما این آلات را مي سازند. و چون مي سازند حتما قالب مي زنند. و اصلا چرا گره ها آلات دارند؟ برای اینکه مي خواهند ساخته شوند و به صورت مدولار این آلات باید بتوانند قالب گيری شوند.
. این گل باید ریخته شود و باید پخته شود و بتوان روی آن کار کرد. از این جهت ما به این بخش که دارای هندسه ی دقيق است گره مي گویيم. ما الگوهای ختایی، الگوهای اسليمی و گفتم الگوهای فلورال اقوام دیگر که حتی اسليمی نيستند ولی حتما هندسه دارند را الگو می ناميم نه گره. دو سوال داشتنم. اول آن که آیا در پژوهش خود در کنار هندسه به تاثيرات رنگ ها و تغيير آن ها در بستر گره ها و تاثيرات روانی یا معنایی آن ها در گره ها نيز پرداخته اید؟ سوال دوم آن که به تفاوت ميان گره های مختلف در زیر گنبدهای مختلف نيز پرداخته اید؟ مثلا آیا گره ای که در زیر جامع یزد می بينيم با گره ای که در گنبد مسجد خان شيراز هست تفاوت هایی ندارد و این از کجاست؟ نوریان: در مورد سوال اول باید بگویم که این پژوهش دنبال یک جمله ی کليدی مشخص و یک حرف است.
ما هيچ گونه نگاه معنایی، یا روانشناسانه ،که این سوال مبتنی بر این دو نوع نگاه است، معناگرایی در شناخت رنگ یا تاثيرات بصری و روانی، در این پژوهش نداشتيم. صرفا به صورت محتوایی به موضوع گره و هندسه ی آن و چه نسبتی دارد با زمينه که این را به عنوان راز گره اسلامی در مقابل گره ای می دانيم که امروز مي شناسيم. ما به این برخورد کردیم که در جهان غرب و در دانش جویان و در خود ما به این مشکل پی بردیم که نمي شناسيم. فکر مي کردیم که ترسيم این ها یعنی همان گره. ولی آرام با روند مطالعه ای که داشتيم فهميدیم که گره اسلامی تفاوتی دارد که آن را به عنوان راز آن مي دانيم. این تفاوت همان توجه به زمينه و بستر است و از نظر هندسی هم فقط به برررسی آن پرداختيم.
در نتيجه وارد این گونه مطالعات نشدیم. اما در مورد سوال دوم تمام حرف اینجا هم همين است. یعنی اینکه جهان اسلام گره را بر مبنای زمينه طراحی مي کرده است و چون تقریبا در معماری گره جامعالجمع هندسه است، و فارغ از الزامات معماری شبيه فضاسازی کاربردی یا سازه، ناب هندسه و هندسه ناب این گره را شکل مي دهد، اتفاقا دقيقا برگرفته از زمينه است. در سطوح 2 بعدی دیدید. زمينه ای که در مربع هست و گره کاملا با توجه به گوشه ها و اضلاع مربع، شکل مي گيرد و شروع ميشود. یک شمسه به چند شمسه مي رسد و بيکران نيست. نميشود آن را هرجایی برید. براساس زمينه ی خاص خود شکل گرفته است. گاهی روی پنج ضلعی شکل ميگيرد. گاهی روی ستاره شکل می گيرد. این اتفاقات در زمانی است که مسطح است. در زیر گنبدها هم چيزی که ما در این مقاله مورد نظرمان است بر اساس انحنای این گنبد ها است.
گاهی ممکن است بر اساس هندسه ی گنبد باشد، در اکثر آنها، چون انحنا در سطح گنبد چه بيرونی و چه درونی عوض ميشود و انحنای ثابتی ندارد، در یک سطح منحنی نشسته اند. اما چون انحنا در طول گنبد تغيير مي کند ما تغيير این انحنا را بر گره به عنوان وجه تمایز گره اسلامی و سنتی با گره امروزی می بينيم. اگر بگویيم نمونه ی خان شيراز، نمونه ی ماهان کرمان، نمونه ی جامع یزد و هرکدام از این ها، از همين منظر با هم متفاوت هستند. اگر در مسجد جامع یزد دقت کرده باشيد به خاطر انحنای خاصی که گنبد داخلی دارد، یک نمونه ی واقعا یکتا است. این کار پيوستار یک گره است که با شماره های متناوب عوض مي شوند و یکي يکی عوض مي شوند و نشان از تغيير تدریجی شيب گنبد دارند. اگر کليت این نظریه را قبول کنيم که براساس انحنا تغيير مي کند. این نمونه منحصربه فرد است. در ماهان کرمان دیدیم که شمسه ها تغييرات شان جهشی است ولی باز هم براساس انحنا است. در ساوه هم همين موضوع را دیدیم. مبنای ما در این بررسی انحنای سطح است.