گونه شناسی تزِئینات قواره بری درفرم خورشیدی درها

کاخ ها همواره چشمگيرترين مکا نها براي نشان دادن هنر دست هنرمندان در هر دوران است و همواره بهترين وچيره دست ترين هنرمندان هر عصر در ساخت و پرداخت بناهاي سلطنتي دوران مشارکت داشته اند. در دورة قاجارنيز کاخ هاي زيادي در نقاط مختلف ايران به دست زبده ترين هنرمندان ساخته شده اند که در اين بين چهار مجموعه بناي گلستان، نياوران، باغ فردوس و مسعوديه (که به طورمستقيم و غيرمستقيم به خاندان سلطنتي منتسب هستند)،به دليل قرارگيري در پايتخت قاجار، مناسب ترين محل براي هنرنمايي معماران و هنرمندان بوده اند و در آنها مي توان زيباترين و منحصربه فردترين آثار معماري و تزئينات وابسته به معماري اين دورة تاريخي، به خصوص تزيينات چوبي شامل در و پنجره هاي ساخته شده با تکنيک گره چيني و قواره بري را در سطحي وسيع مشاهده کرد.
همچنين، ازآنجا که اين بناها در طول ساليان مختلف از حکومت قاجار ساخته و تزئين شده اند، با تحقيق و پژوهش بر روي آنها مي توان تنوع و گوناگوني نقوش و نيز تغييرات اعمال شده بر تزئينات قواره بري در طول حکومت قاجار دست يافت.

مجموعة کاخ گلستان

عمارت بادگير: عمارت بادگير در زمان فتحعلي شاه(1250-1212 ه.ق) در ضلع جنوبي مجموعه کاخ گلستان ساخته شده است، اما در زمان ناصرالدين شاه) ۱۳۱۳-۱۲64ه.ق) توسط حاج علي خان حاجب الدوله تغييرات قابل توجهي در آن انجام گرفت (گودرزي،199:۱۳۸۸). بادگير حياطي کوچک و تالاري بزرگ دارد که اُرسي، ستونها و ديواره و سقف آن تماماً با نقاشي، آيينه کاري،گچ بري، منبت کاري و مرمر پوشيده شده است و از اين نظر يکي از تالارهاي پرکار و جالب عمارات سلطنتي در دورة قاجاريه به شمار مي رود( معيرالممالک،42:1341؛ گودرزي ،199:1388). ساختمان داراي يک زيرزمين نيز هست که در دوره های بعد، چهار راهرو و چهار بادگیر به آن افزوده شده است و به همين دليل آن را «عمارت بادگیر» نامیده اند(معماريان،413:1390).
در اين بنا، سه نمونه از خورشيدي ها در قسمت بالاي درها وجود دارد که به علت تناسبات و نقش مایه هاي خاص خود و همچنين تلفيق قواره بري با گره چيني در دو نمونه از خورشيدي ها، چشمگير ومنحصربه فرد هستند. در تصوير ۱، يکي از درهاي داراي خورشيدي نشان داده شده که در دو سمت شرقي و غربي عمارت بادگير به صورت قرينه قرار دارد.خصوصيت قابل توجه خورشيدي اين نمونه در فرم کلي خورشيدي است که از نيم دايره بزرگتر شده و در قسمت مرکزي دايرة کامل ديده مي شود. قابل ذکر است که اين درها تالار اصلي را به فضاهاي جانبي متصل مي کنند.
تصاوير ۲ و ۳ درهاي خورشيدي داري هستند که در سمت جنوبي تالار و مقابل به ارسي نه دري کار گذاشته شده اند.تکنيک خاص به کار رفته در اين درها و ترکيب قواره بري با گره چيني اين دو اثر را به آثاري منحصربه فرد تبديل کرده است. نمونة ديگر اين نقش و تکنيک را مي توان در خورشيدي ارسي هاي خانه اميني هاي قزوين مشاهده کرد.واگيرة اين دو نمونه خورشيدي شبيه به هم و به صورت شعاعي و تَرک های (1/16) دایره هستند.
ايوان تخت مرمر (ديوان خانه): بناي ايوان تخت مرمر يکي از بناهاي کهن و تاريخي شهر تهران است که عمر و سابقة تاريخي برخي از بخش هاي آن از همه قسمت هاي ارگ سلطنتي تهران بيشتر است. در تاريخچة شهر تهران گفته شده است که در تابستان سال ۱۱۷۳ هجري قمري هنگامي که وکيل الرعايا (1193-1119ه.ق)براي تصفيه کار آذربايجان به طرف چمن سلطانيه حرکت کرد دستور داد يک دست عمارت خاصه و ديوان خانة بزرگ به سبک ساساني و باغي در جنب آن بنا کنند.
بنابراين بنياد ايوان تخت مرمر يا چنان که سابقاً گفته اند «ديوان خانه يا ايوان دارالعماره» از عمارات کريم خاني و از بناهاي عهد زنديه در داخل ارگ سلطنتي به شمار مي رود (ذکاء، 41:1343). ساختمان دیوان خانۀ کریم خانی به دست آقا محمد خان (1212-1210ه.ق) تغییر یافت که در دوره های بعدی نیز هم دگرگونی های دیگری دیده شده است،به نحوی که بارها ارسی های آن تغییر یافته و به در وپنجره تبدیل شده است. شکل در و پنجره ها هم تغییر کرده اند ولی نگارگری های آن هنوز بر جا مانده است(معماریان،416:1390).تالاری که تخت در آن نصب شده است به سه قسمت تقسیم شده است. در وسط ایوان شاهی در طرفین آن دو اتاق برای تشريفات و پذيرايي قرار دارد.
اين اتاق ها با پنجره هاي خاتم و نقاشي تزئين شد ه اند و شيشه هاي رنگارنگ دارند.درهاي خورشيدي در اين عمارت در دو طرف ايوان و در محل ورودی به فضای اصلی تخت مرمر است و این درها به دليل تزئينات ظريف و استفاده از تزئينات خاتم مربع روي آلات قواره بري در خورشيدي درها، قابل توجه وچشم نوازند(تصوير4 .( نمونة ديگر از اين درها مربوط به اتاق هاي پذيرايي در دو طرف ديوان خانه است که نور مورد نياز به اين اتاق ها را از طرف محوطة اصلي باغ گلستان تأمين مي کند. گفتني است که طرح قواره بري اين درها به نسبت درهاي تالار اصلي بسيار ساده تر است(تصوير5).

کاخ ابيض

در اواخر سلطنت ناصرالدين شاه(1313-1264ه.ق)سلطان عبدالحميد پادشاه عثماني مقداري اثاثية عالي و گرانبها براي شاه ايران هديه فرستاد. چون در آن هنگام تقریبا همۀ کاخ ها از اثاثيه متعدد پر و آراسته شده بودند و جايي براي نهادن و نصب هداياي سلطان عثماني باقي نمانده بود، از اين روناصرالدين شاه تصميم گرفت که در گوشه جنوب غربي محوطة گلستان، که پيش از آن محل کلاه فرنگي يا برج آقا محمد خانی بود،کاخ جدیدی بنا کند و هدایای سلطان را در آن جاي دهد (ذکاء، 316:1349).ازین رو کاخ ابیض در ضلع جنوب غربي کاخ گلستان در سال ۱۳۰۶ هجري قمري ساخته شد (نجمي،83:1370).
بر خلاف سایر ساختمان های کاخ گلستان که در زمان ناصرالدين شاه به سبک تلفيقي ساخته مي شدند، دو ساختمان عمارت خوابگاه و کاخ ابيض در زمان وي به سبک معماري نئوکلاسيک اروپا بنا شدند (قبادیان،134:1383). به هر حال به علت سفيدي رنگ نماي ساختمان که به شيوة بناهاي قرن ۱۸ ميلادي اروپا گچ بري و نماسازي شده و پله ها و ازاره هاي سرسراي کاخ نيز از مرمر سفيد رگه دار بود بناي جديد كاخ ابيض ناميده شد(ذکاء319:1349).
از آنجا که اين بنا متعلق به دوره اي است که بناها و تزئينات آنها به سبک نئوکلاسيک اروپا بودند، به طور چشمگيري از تزئينات اصيل ايراني مورد مشاهده در ديگر بناهاي مجموعة گلستان، در اين کاخ کاسته مي شود و يا تا حد امکان به سادگي اجرا شده اند. درهاي خورشيدي دار اين بنا تنها داراي يک نقش سادة شعاعي هستند که درتمامي اين آثار تکرار شده اند. اين درها به تعداد زياد و در سمت غربی کاخ ابیض در نمای طبقه دوم وبه عنوان در_ پنجره ديده مي شوند. تزيينات ايراني در اين عمارت اهميت خود را تا حدي از دست داده اند (تصوير6)