تزئینات گره چینی در بناهای محله ( خانه بر ) ماسوله

چكیده

گره چينی، هنر ایرانی در رده تزئينات هندسی قرار دارد. نظم ساختارهاي هندسی اي که با نظام مشخصی تکرار می شوند؛ بازآفرینی مداوم متشابه، ولی نه همسان الگوهاي خاص تزیيناتی در هنر گره چينی، چشم را می نوازند. پژوهش حاضر با هدف مطالعه تزئينات گره چينی به کار رفته در محله خانه بر ماسوله تدوین گشته است. طرح گره چينی مشتمل بر کتيبه ها و حاشيه هاي آن در محله خانه بر ماسوله ، درمورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است . روش بر ماسوله، مورد تحليل و بررسی قرار گرفته است. روش پژوهش در این تحقيق بر مبنای مطالعات ميدانی و با حضور عينی در محل و مشاهده مستقيم از بناها و تزئينات و تصویربرداری از آنها و در نهایت تبدیل تصاویر به فایل های اتوکدی با مقياس جهت تحليل های بعدی بوده است. تحقيق در پی یافتن الگوهاي حاکم بر نظام تزیيناتی چينی ها در محله خانه بر ماسوله بوده است. نتایج حاکی از تحقيق، نشان دهنده آن است که در محله خانه بر، سی و یک الگوي گره چينی وجود دارد. گره چينی عمدتا در قسمت بازشوها به صورت اٌرسی، بَریَه، سر بَرَیه و یا پنجره های تلفیقی استفاده شده است. الگوهای به کار رفته در کتيبه ها نيز تنوع بيشتری را نسبت به الگوهای حاشيه داراست.

واژه های کلیدی

تزیينات معماری ایران، شهرك تاریخی ماسوله، گره چينی، الگوهاي گره چينی، محله خانه بر ماسوله، هندسه.

مقدمه

در هنر ایرانی، صورت هاي گوناگونی از خردورزي و منطق ریاضی مبتنی بر فهم هندسی نمود و بروز یافته است. از مهم ترین تزیينات هندسی در اندیشه ایرانی که منطق و زبان خاص خود را در ساحت هاي گوناگون هنري عيان ساخته است؛ تزیينات مختلف گره چينی بوده است. مناطق بکري از سرزمين ما ایران شاهد جلوه گري هاي گوناگون این هنر در ساحت هاي مختلف هنري بوده اند. منطقه ماسوله جزو مناطق زیستی اي است که تمرکز این هنر در نمود بصري دیواره ها و جداره ها و چهارچوب هاي در و پنجره ها و بازشوها، جلوه خاصی به این شهر بخشيده است. آثار هنري تزیيناتی گره چينی در الگوها و فرم ها و اشکال مختلف در محلات شهرك تاریخی ماسوله ظاهر شده است. متاسفانه بيم این می رود که این هنر به مرور ایام دستخوش تخریب و دگرگونی حاصل از ساخت و سازهاي سریع و شتابان رشد شهري ناشی از رونق گردشگري منطقه شده و الگوهاي اصيل هنر ایرانی حاکم بر این هنر به ورطه فراموشی سپرده شود.

این پژوهش با هدف مستند سازي و مستند نگاري و تلاش در بازفهم و بازترسيم الگوهاي گوناگون حاکم بر تزیينات گره چينی شهرك تاریخی ماسوله تدوین شده است. به لحاظ محدودیت هاي حاصل از تحقيق و نيز وجود بيشترین تعداد الگوهاي گره چينی موجود در محله خانه بر ماسوله و همچنين قدمت بيشتر این محله، انواع تزیينات گره چينی در بناهاي این محله، مورد کنکاش و تحقيق و بازترسيم دقيق قرار گرفت تا انواع الگوها و شاخص هاي تزیيناتی و نيز طرح حاشيه چپ و راست، طرح حاشيه بالا و پایين، طرح ميانی، طرح کلی تزئينات گره چينی بازشوها اعم از پنجره سربَریَه (روزن کوچک بالای پنجره) پنجره بریه (پنجره ی بزرگ) ؛ پنجره ترکیبی ( پنجره هایی که داراری بریه و سربریه میباشند) ؛ حاصل گردد.

روش پژوهش

شهرك تاریخی ماسوله از نمونه هایی است که در آن استفاده گسترده از هنر گره چينی در باز شوهاي فضاهاي ابنيه صورت گرفته است. روش تحقيق به کار گرفته شده است در این مطالعه، ترکيبی از يوه هاي روش ميدانی و روش توصيفی- تحليلی بوده است. در بخش روش ميدانی به صورت پيمایشی و مشاهده مستقيم از بناها، تزئينات و تصویر برداری از آنها، تبدیل تصاویر به فایل های اتوکدی صورت گرفته است. همچنين برای توصيف و فهم الگوهاي حاصله از کنکاش و ترسيم گــره چينی هاي حاصل از مرحله نخست، از روش توصيفی- تحليلی با استفاده از ابزار مطالعات کتابخانه اي، استفاده گردیده است. در این راستا تمام خانه ها و بناهای موجود در محله خانه بر که دارای تزئينات گره چينی می باشد، مورد بررسی قرار گرفته است. لازم به ذکر است خانه هایی که فاقد گره چينی بوده اند از جامعه آماری کنار گذاشته شده و بيست و دو نمونه از ابنيه موجود به صورت موردی، مطالعه و اطلاعات گره چينی بناها استخراج گردیده است.

حضور تزیینات گره چینی درهنر ایرانی

تزئينات اصول و ضوابــط خاصی دارند که مهم ترین آنها عبارت اســت از: هماهنگی بين طرح، نقش و رنگ؛ نحوه ارتباط تزئينات با سطوح مختلف و فضاهای داخلی و خارجی؛ کيفيت مواد و مصالح کاربردی به همراه اجرای دقيق؛ اهميت و ارزش عناصر تزئينی...؛ ميزان کيفيت، پختگی وخلاقيت طراحان و استادان ( مکی نژاد 1388،4 ). ( تزئينات درهنرهای اسلامی به طورکلی به سه قسم گياهی، هندسی وکتيبه ای قابل تقسيم است. تزئينــات هندسی را در ایران گره چينی یا گره سازی می نامند و معمولاً ترکيبی است از شمسه ها و قطعات چند ضلعی که در ترکيبی موزون با یکدیگر قرار گرفته اند (صاحب محمدیان و فرامرزی ، 1391، 70 ) تزئينات معماری اسلامی دو وجه عمده کاربردی مادی و مفهومی معنایی دارد ( شعر باف ،1385) ، هنر گره سازی علاوه بر معماری در اغلب هنرهای دستی و سنتی ایران بمانند سنگ تراشی، درودگری، منبت کاری، خاتم کاری، فلزکاری، قلم کاری روی فلز، سفال کاری، قالی بافی، قلم کاری روی انواع پارچه ، صحافی و غیره دیده میشود (زُمَرشیدی، 1365). گره چینی ایرانی ... به نقوش هندسی تکیه دارد (کیانمهر و خزایی،1385) گره، مجموعه از شکل های مختلف هندسی است (سامانیان ، 1387،7). گره ها بافت های پیچیده ای هستند که همگی ترکيبی منظم و همگن دارند و می توانند از همه سو گسترش یابند ( نوایی، 1374،45).

هر نقش گره دارای دارای زمینه یا قالب و آلت گره است... یعنی از کثرت به وحدت رسيدن، وحدتی در تعادلی هنرمندانه (امیرغیاثوند، 1382 ، 37 ) یکی از خصوصيات بارز گره که موجب شده است در طول تاریخ هزار ساله خود زنده و پویا بماند، خاصيت زایندگی و تنوع پذیری آن است (رئيس زاده و مفيد، 1374). واژه گره در لغت به معنی به هم پيچيدگی نخ و ریسمان و بند و چين و شکن و شکنج است. گره چينی که از ترکيب دو واژه (گره) و (چين) به وجود آمده است، در لغت معنایی معادل پيچيدگی همراه با چين و شکن دارد. در تعریفی دیگر گره چينی عبارت است از ترکيبی هماهنگ از شکل های هندسی به هم پيچيده، موزون و جاذب که با استفاده از خط های راست شکل گرفته است (نجيب اغلو، 1380، 130). گره سازی نوعی هنر تزئين با اشکال هندسی است(شفایی، 1380).سطح گره چينی یا مشبک، از فضای پر و خالی تشکيل شده است، به نوعی که از یک سو بتوان سوی دیگر آن را درد ، گره چینی یا شباک نیز نامیده میشود ( تهرانی ، 1386،54).

در تعریفی دیگر گره چينی عبارت است از ترکيبی هماهنگ از شکل های هندسی به هم پيچيده، موزون و جاذب که با استفاده از خط های راست شکل گرفته است (نجيب اغلو، 1380، 130). گره سازی نوعی هنر تزئين با اشکال هندسی است(شفایی، 1380).سطح گره چينی یا مشبک، از فضای پر و خالی تشکيل شده است، به نوعی که از یک سو بتوان سوی دیگر آن را درد ، گره چینی یا شباک نیز نامیده میشود ( تهرانی ، 1386،54).

شهرك تاریخی ماسوله

شهر تاریخی ماسوله در استان گیلان و در فاصله ی 60 کیلومتری غرب شهرستان رشت (مرکز استان) با وسعتی برار 16 هکتار در منتهی الیه غرب رشته کوه البرز (کوه های تالش)، در عرض جغرافيایی9َ °37 شمالی و طول جغرافیایی 59َ °48 شرقی در ارتفاع 1050 متری از سطح دریای آزاد با اختلاف بیش از 120 متر بین بالا ترین نقطه ی آن واقع شده است ( پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری شهر تاریخی ماسوله ، 1386،10). ماسوله منطقه ای است کوهستانی که در جنوب غربی فومن قرار گرفته و از شمال غربی به ماسال ، ازمغرب به خلخال ، از جنوب به پشت کوه خمسه و از دیگر جهات به فومن محدود است (رابینو،1357،211). عمر بناها و منازل موجود ماسوله از دوره ی زندیه ، قاجاریه و پهلوی قدیمی تر نیست . اما به نظر می رسد که روستای فعلی تداوم سنت معماری روستای ایران را در خود جای داده و اغلب دارای مسجد نیز می باشد، میتوان در پنج محله ی بزرگ و شش محله ی کوچک مشخص نمود که عبارتند از محله مسجد بر:که بزرگ ترین محله ی ماسوله می باشد .

محله خانه بر : این محله که بزرگ ترین جمعیت قمر دره را در خود جای داده ، در مشرق شهر قرار دارد، قدمای ماسوله این محله را به خاطر وجود چشمه های زیادخُنی وَر نامیدند و بعضی ها هم معتقد بودند به علت ازدحام جمعیت که در آن محله گرد آمده بودند آنجارا خالی وَر (محل سکونت هزار خانه وار) نامیدند(تمدن ماسوله ،1392،93). محله کشه سر : دارای دو بخش کشه سر علیا(بالا) وکشه سر سفلی (پایین) می باشد اسد محله: در شمال غربی بازار ماسوله قرار گرفته است (پندی،1388،49) ماسوله تنها روستایی است که ورود وسایل موتوری به محلات آن ممنوع است. معماری این روستا یکپارچه و پیوسته است که از کنار رودخانه های ماسوله به صورت پلکانی به طرف شمال کشیده شده و معمولاً پشت بام یک خانه، حیاط خانه ی بعدی است که بالاتر از آن ساخته شده است.

ورود و خروج به این روستا فقط از طریق عبور از بام خانه ها امکان پذیر بوده و عبور مردم حتی چهارپایان از بام این خانه بدون اعتراض صاحب خانه انجام میشود . این موضوع از دیر باز جزو قرار دادهای اجتماعی حاکم بر ماسوله بوده است (دایی،1387،8). پس از بررسی میدانی در شهرک تاریخی ماسوله ، تزئینات گره چینی محله خانه بر مورد بررسی قرار گرفت . محله خانه بر ، محله کشته سر علیا ، کشته سر سفلی ، در دورترین قسمت از بافت بازار و مسیر اصلی (خیابان)قرار گرفته اند. در نتیجه کمترین دخل و تصرف انسان در بافت معماری تزئینات محلات نام برده اعمال گردیده است . در تحقیق کنونی کوشش شده است تا الگوی مشخصی برای تزئینات گره چینی محله خانه بر ماسوله ارائه گردد.

تزئینات گره چینی موجود در ابنیه شهرك ماسوله